Að vaxa í sundur, saman: Lærdómur frá Salvelinus alpinus

Þýðandi: Guðný N. Brekkan

Þróunarfræðilegt fyrirbæri hefur verið að leynast í djúpum Þingvallavatns seinustu 10.000 árin sem getur kennt okkur ýmislegt um þróun íslenskrar menningar.

Spurðu Íslendinga hvað sé mikilvægi þjóðgarðsins á Þingvöllum, og þeir geta til dæmis sagt að hann sé þungamiðja menningar á Íslandi – að það sé staðurinn þar sem Alþingi var fyrst stofnað árið 930 til að þróa þær samfélagslegu stofnanir og viðmið sem íslenskt fólk lifir við og að enn í dag geymir þessi sögulegi helgidómur mikilvægar heimildir um mannkynssöguna, trúarkerfi og sögur. Í kjarna sínum fela Þingvellir í sér menningarlega þróun sem mótast af jarðfræðilegum og lífeðlisfræðilegum breytingum.

Hvað varðar jarðfræðilega ferla, þróun og menningarlegar framfarir tákna Þingvellir umskipti. Innan marka þess dragast tveir jarðflekar í sundur og mynda sprungusvæði – framhald af mið-Atlantshafshryggnum yfir Ísland. Innan stækkandi sprungunnar myndast burðarvirki og jarðfræði Þingvallavatns við lækkun og þenslu misgengi, þar sem grunnvatn síast í gegnum gljúpt basalt inn í vatnasviðið og nærliggjandi sprungur. Í lok seinustu ísaldar varð Þingvallavatn einangrað vatnshlot þegar landslag færðist til við suðurströnd þess. Í dag er það stærsta náttúrulega stöðuvatn á Íslandi og er 90% vorfóðrað með köldu vatni, ríku af leysanlegum steinefnum. Ásamt löngum birtutíma sumarsins eru þessi einkenni uppskrift að miklu sjávarlífi, þrátt fyrir einangrun þess. Einangrun Þingvallavatns gerir það í raun að kjörinni rannsóknarstofu til að rannsaka hvernig tegundir vaxa og breytast án mikilla áhrifa á líffræðilegan fjölbreytileika frá umheiminum. Stærð og dýpt Þingvallavatns gerir það að verkum að það inniheldur nokkrar vistgerðir með lítilli samkeppni milli tegunda og líffræðilegri fjölbreytni. Þetta er besta tilfellið fyrir eina tegund til að fræða okkur um möguleikana á erfðabreytileika.

Hverjir eru lykilaðilar í þessari náttúrulegu rannsóknarstofu? Ótrúlega seig tegund af fisk: hin auðmjúka bleikja, Salvelinus alpinus. Þegar bleikjan einangraðist fyrst í Þingvallavatni, skömmu eftir að ísþekjan hörfaði, var hún líklega einhæfari í útliti, fæðu og vistfræðilegum sess, eða hlutverki tegundar í tilteknu umhverfi. Með tímanum olli erfðabreytileikinn því að mismunandi líkamlegir eiginleikar komu fram og skortur á samkeppni gerði bleikjunni kleift að lifa af fullum krafti á mörgum búsvæðum í öllu vatninu.

Bleikjan einkennist af þolgæði hennar gagnvart breytileika í því hvernig einstaklingar líta út, borða, hrygna og hegða sér í umhverfi sínu. Hún hefur einnig vistfræðilega fjölbreyttan lífsferil, sem þýðir að æxlunar- og lifunarsmynstur hennar er ekki einsleitt, sem auðveldar meiri breytileika og breytingar innan eiginleika tegundarinnar. Hæfni hennar til að dafna í mismunandi búsvæðum í Þingvallavatni leiddi til fjögurra mismunandi formfræðilegra afbrigða: fiskmetandi, stórbotnadýr, svifætandi og dverg. Þessi mismunandi útlit kjósa sér mismunandi búsvæði; dvergbleikjan hefur til dæmis tilhneigingu til að halda sig á botni vatnsins þar sem nóg er af fæðu og burðarvirkjum til að fela sig fyrir rándýrum. Á meðan hefur fiskmetandi bleikjan þróað með sér straumlínulagaða líkamsbyggingu til að lifa af sem fiskétandi rándýr í opnu vatni.

Hvernig stendur á því að ein tegund getur sest að á einangruðu búsvæði, en þróast og lifað af á svo ólíkan hátt? Hvernig getur almennt einsleitur hópur lifað svona þétt saman og svona lengi saman, en samt fundið pláss fyrir svo ólík afbrigði?

Ef frásögnin er kunnugleg, skoðaðu þá sögu Íslands. Þegar menn komu til þessarar eldfjallaeyju um 874 var landnám afrakstur víðtækra fólksflutninga, samvinnu og trúar á samfélagslega möguleika hrikalegs og miskunnarlauss landslags. Hinn jarðfræðilega flókni staður, Þingvellir, var valinn samkomustaður nýstofnaðrar íslenskrar þjóðar til að ferðast og safnast saman vegna flatra beitilanda og aðgengis. Fyrir suma landnámsmenn á norður- og austurlandi tók ferðin þangað nokkra daga. En á þessu svæði jarðfræðilegra og lífeðlisfræðilegra umbreytinga var viljandi ákveðið að mannabyggð á Íslandi myndi vaxa og breytast undir sameiginlegum gildum.

Vistfræði er rannsókn á fjölbreyttum, samtengdum tengslum milli lífvera og heimilis þeirra; menningarvistfræði er rannsókn á því hvernig menn félagslega aðlagast ákveðnu umhverfi og hvernig umhverfisbreytingar hafa áhrif á menningarbreytingar. Hvernig hafa Íslendingar þróast mismunandi innan sömu einangruðu staðbundnu landamæranna? Minniháttar svæðisbundnar norður-suður áherslur gætu verið dæmi. Samt sem áður þýðir málfræðileg einsleitni íslenskunnar að hún hefur á aðdáunarverðan hátt haldið sérkennum sínum frá fyrstu mállýsku landnámsmanna. Menningarlegur greinarmunur borgarbúa og sveitarbúa er augljóst dæmi um ólíka félagslega þróun, sem og pólitískar þverár sem geta sprottið af kynslóða- eða félagshagfræðilegum mun um allt land. Aðskilnaðurinn sem myndast við staðbundna einangrun er oft tilefni stjórnmálaumræðu. Í gegnum sameiginlegar rætur hafa Íslendingar þróast félagslega til að sinna ólíkum samfélagslegum hlutverkum og lífsstílum.

Margir menningarheimar um allan heim viðurkenna umhverfið sem spegil. Samfélagsleg vellíðan endurspeglast í því hvernig landinu er stjórnað og hvernig er haft umsjón með því. Hins vegar, þegar landið verður fyrir áföllum, verður fólkið sem býr á því landi oft líka fyrir áföllum. Á sama hátt, þegar við skoðum vistfræðilegt umhverfi okkar samhliða menningarlegri þróun, koma fram hliðstæður. Hvernig mun loftslagskreppan hafa áhrif á þróun menningar með tímanum? Loftslagsbreytingar eru vaxandi ógn við bleikjuna, þar sem hlýrri aðstæður í íslenskum vötnum bjóða upp á efnaskipta- og búsvæðisáskoranir - fækkun á bleikju hefur sést í öllum landshlutum Íslands. Mun einhverjum formbreytingum vegna betur við breyttar umhverfisaðstæður? Hver mun lifa af og hver verður skilinn eftir? Eftir því sem loftslagskreppan heldur áfram að þróast og félagslegar áskoranir koma fram meðal hennar, hvaða íslenska lýðfræði verður fyrir mestum áhrifum?

Auðvitað hefur alþjóðavæðing fjölmiðla, hagfræði og samskipta haft veruleg áhrif á hvernig fólk umgengst hvert annað, þróar sameiginlegt tungumál og upplifir breytingar á sameiginlegum gildum. Þannig er íslensk menning ekki að þróast við sömu einangruðu aðstæður og bleikjan, sem er líklega heppilegt. Þrátt fyrir það er saga í landi og vatni á Þingvöllum sem felur í sér menningarlega breytileika og bindur fólk saman, rétt eins og sérkenni bleikjunnar eru erfðafræðilega flokkuð innan sömu tegundar, jafnvel þótt hún kunni að líta út og hegða sér öðruvísi. Vistfræðileg tengsl eru kraftmikil og þróast samhliða breytingum af mannavöldum, bein endurspeglun á kerfum okkar, menningu og framtíðaráskorunum.